برترین رمان‌های اعتراضی فارسی + معرفی ۶ رمان اعتراضی

یکی از موضوعات جذاب، پرالتهاب و پرمخاطب رمان‌های فارسی، کتاب‌ها و رمان‌هایی هستند که به موضوعات اجتماعی-سیاسی پرداخته و با استفاده از ادبیات، در صدد انتقال اعتراض و مطالبه خود هستند. نویسندگان رمان‌ اعتراضی دسته از آثار، تلاش می‌کنند اعتراض را با هنر پیوند زده و با نوشتن یک داستان اعتراضی جذاب و دلنشین، اعتراض و مطالبه و انتقاد خود را در زمینه‌های مختلف، به گوش دیگران برسانند.

بسیاری از نویسندگان رمان‌های اعتراضی، با زبانی صریح و اصطلاحا «رُک» در رمان اعتراضی خود دست به انتقاد و اعتراض ادبی زده‌اند و بسیاری دیگر نیز، اعتراض‌ها و انتقادات خود را در لفافه و پوششی خاص و هنرمندانه به مخاطب منتقل کرده‌اند. در این مقاله قصد داریم برخی از مهم‌ترین رمان‌های اعتراضی فارسی معاصر ، با تمرکز بر ۶ رمان اعتراضی مهم تاریخ ادبیات ایران را برایتان معرفی کنیم. اگر تازه کتابخوانی و مطالعه را شروع کرده‌اید، در ابتدا به شما پیشنهاد می‌کنیم «فواید کتابخوانی» را ببینید.

۱- چشم‌هایش؛ نوشته بزرگ علوی | رمان اعتراضی پیشتاز

کمتر کسی از ما ایرانی‌ها و به‌خصوص اهالی کتاب است که نام این کتاب و نام نویسنده آن را نشنیده باشد. احتمالا شما هم با شنیدن نام این کتاب، خیال می‌کنید که با کتابی سراسر عاشقانه طرفید، اما این شاهکار «بزرگ علوی»، یکی از مهم‌ترین کتاب‌های سیاسی-اجتماعی معاصر است که تأثیر شگرفی بر نویسندگان پس از خود، به‌خصوص احمد محمود گذاشت.

داستان کتاب چشم‌هایش، روایت زندگانی استاد نقاش مشهور و بزرگی است که مبارزات سیاسی زیادی را علیه رژیم پهلوی رقم زده است. مرگ مشکوک این استاد نقاش در تبعید، ابهامات زیادی را برای دوست‌داران او به وجود می‌آورد تا اینکه یکی از دوست‌داران او، به راز مشکوک و مهمی در یکی از نقاشی‌های استاد پی‌ می‌برد. پرتره رازآلودی که نام آن «چشم‌هایش» گذاشته شده و طرحی از دو چشم بسیار زیباست. اینجاست که پای شخصیت «فرنگیس» به داستان باز می‌شود.

سیدمجتبی آقابزرگ علوی که به اختصار «بزرگ علوی» نامیده می‌شود، با این رمان، شخصیت مبارز خود را نیز به نمایش گذاشته است. او که روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و در ارتباط با حزب توده و چپ‌گرایان بود، یکی از مخالفان برجسته حکومت پهلوی شمرده می‌شد و در این کتاب، با ترکیب یک داستان سیاسی و اعتراضی و ماجراهای عاشقانه، شاهکار بی‌بدیلی خلق کرده که تا سال‌های سال می‌تواند دست‌آموز و الگوی نویسندگان جوان کشورمان قرار بگیرد. به‌خصوص آن‌هایی که می‌خواهند بدانند چگونه می‌شود یک رمان اعتراضی نوشت؟ توضیحات محمدقائم خانی را در این باره ببینید:

۲- سووشون؛ نوشته سیمین دانشور | اولین رمان اعتراضی به قلم یک زن

سیمین دانشور، یکی از مشهورترین نویسندگان تاریخ ادبیات ایران، که از قضا همسر جلال آل احمد هم بود، با کتاب سووشون، پای خود را به ادبیات ایران باز کرد. سووشون، داستانی سیاسی اجتماعی است که فضای سیاسی دوران حکومت رضا و محمدرضا پهلوی را با نثری انتقادی به تصویر می‌کشد.

برخی از مهم‌ترین وقایع سیاسی تاریخ معاصر ایران، همچون کودتای ۲۸ مرداد در این کتاب بازتاب داده‌ شده است. برخی شخصیت‌های این کتاب الهام‌گرفته از واقعیت‌اند. گروهی از منتقدان ادبی معتقدند شخصیت «زری» در سووشون، بیانگر شخصیت خود سیمین دانشور و شخصیت «یوسف» بیانگر شخصیت همسر او، جلال آل احمد است. رمان سووشون را می‌توان از دسته رمان‌های اعتراضی و ضد استعماری دانست و محتوای آن، در تأیید حرکات و جنبش انقلابیونی بود که ۲۲ بهمن ۵۷ را رقم زدند.

داستان سووشون، در شهر شیراز روایت می‌شود. داستان ماجراهای خانواده‌ای سنتی در زمان اشغال ایران توسط نیروهای متفقین در جنگ جهانی دوم! خانواده‌ای که تلاش می‌کنند هم زنده بمانند، هم هویت خود را پیدا کنند و هم علیه ظلم آشکار موجود، دست به اقداماتی بزنند.

سووشون یا سیاوشان یا «سوگ سیاوش»، نام مراسمی در ایران باستان است و اشاره به سیاووش، یکی از شخصیت‌های نامدار و مبارز شاهنامه فردوسی دارد. قهرمان داستان «سووشون» نیز به سرنوشتی همچون سیاووش دچار می‌شود و سیمین دانشور، با استعاره‌ها، تمثیل‌ها و کنایه‌های غیر مستقیم متعدد، شخصیت‌ها و ماجراهای کتاب را به شخصیت‌های تاریخی واقعی همچون «سیاوش، امام حسین(ع) و…» گره می‌زند.

۳- شازده احتجاب؛ نوشته هوشنگ گلشیری | از پیشگامان اعتراض علیه پهلوی

یکی دیگر از رمان‌های اعتراضی فارسی، شازده احتجاب به قلم هوشنگ گلشیری است. هوشنگ گلشیری در این کتاب، فروپاشی نظام شاهنشاهی و استبدادی چندین و چندساله در تاریخ ایران را به تصویر می‌کشد. نثر انتقادی و صریح این کتاب، باعث شده برای مخاطبان بسیاری جذاب باشد.

داستان این رمان، ماجراهای شاهزاده‌ای بیمار (مبتلا به سل موروثی) را روایت می‌کند که سال‌هاست در گیر و دار عظمت و شکوه ظاهری نیاکان خود گیر کرده و افکارش در تضادی آشکار، میان لذت‌طلبی و آسوده‌خواهی گذشتگان خود و شکوه و عظمت ظاهری‌شان به سر می‌برد. این شاهزاده که مدام خبر مرگ اطرافیان را از فردی به نام «مراد» می‌گیرد، روزی با «مراد» مواجه می‌شود، اما این‌بار، مراد خبر مرگ کسی را برایش نیاورده و گویی خبر مرگ خود شاهزاده را برایش آورده است.

این کتاب که مملو از نماد و استعاره و تمثیل است، از سوی منتقدان ادبی، یکی از «قوی‌ترین داستان‌های ایرانی» شمرده شده است. پیرنگ داستان و نثر شاهکار هوشنگ گلشیری، خوانش این کتاب را برای مخاطبان بسیاری لذت‌بخش کرده و ادبیات انتقادی و اعتراضی‌اش، بسیاری از نویسندگان معاصر را تحت تأثیر قرار داده است. از روی این رمان، یک فیلم سینمایی اقتباسی هم با همین نام به کارگردانی بهمن فرمان‌آرا ساخته شده که شخصیت‌های مشهوری همچون جمشید مشایخی و فخری خوروش در آن ایفای نقش کرده‌اند. در ویدئوی زیر، علی اصغر عزتی‌پاک، نویسنده و منتقد ادبی درباره این رمان درخشان تاریخ ادبیات ایران صحبت می‌کند:

۴- شوهر آهوخانم؛ نوشته علی‌محمد افغانی | اولین رمان اعتراضی درباره زنان

شاید بتوان «شوهر آهوخانم» را اولین رمان اعتراضی درباره وضعیت زنان در جامعه ایران نامید. علی‌محمد افغانی که این کتاب را در زندان نوشته، تلاش کرده در این کتاب نمایی از وضعیت اسف‌بار زنان در زمان پهلوی به تصویر بکشد و آئین چندهمسری را نیز نقد کند.

این رمان با انتشارش در سال ۱۳۴۰، سر و صدای فوق‌العاده زیادی به‌پا کرد. جالب آنکه علی‌محمد افغانی این رمان را با هزینه شخصی خودش به چاپ رساند، چرا که در آن زمان، هیچ ناشری ریسک و خطر چاپ یک رمان اعتراضی بلند از نویسنده‌ای ناشناس را به جان نمی‌خرید! پیرنگ این داستان، چنان منتقدان و کارشناسان ادبی را به تشویق و تحسین واداشته که بسیاری این کتاب را با برخی از آثار تولستوی و بالزاک مقایسه می‌کنند.

داستان کتاب شوهر آهو خانم، ماجراهای زنی سنتی در جامعه‌ای به شدت مردسالار را روایت می‌کند که از تمام جهات تحت فشار و ظلم است. وقتی همسرش، زن جدیدی می‌گیرد و او را به خانه می‌آورد، زندگانی برای زن اول، سخت‌تر شده و نفس‌کشیدنش در هوای پراختناق آن دوران، سنگین‌تر می‌شود. این کتاب را یکی از اولین و مهم‌ترین رمان‌های اعتراضی زنان در ایران می‌نامند که به خوبی توانسته تصویری دقیق، با جزئیات و واضح از وضعیت قشری از زنان ایرانی در زمان پهلوی ارائه کند.

۵- پائیز، فصل آخر سال است؛ نوشته نسیم مرعشی | برنده جایزه جلال

رمان «پائیز فصل آخر سال است» نوشته نسیم مرعشی، برنده جایزه جلال آل احمد در سال ۱۳۹۴ است و تا به امروز، یکی از پرفروش‌ترین آثار اجتماعی ایرانی در حوزه زنان به شمار می‌رود. نسیم مرعشی در این رمان، زندگانی و مشکلات سه دختر جوان را روایت می‌کند.

هر کدام از شخصیت‌های این داستان، با معضلاتی درگیر هستند که نمایانگر چالش‌های زن ایرانی است. یکی با معضل مهاجرت دست و پنجه نرم می‌کند، دیگری درگیر هویت شغلی و جایگاه اجتماعی خویش است و دیگری هم در پیچ و خم روابط عاطفی به سر می‌برد. بنا به گفته نویسنده کتاب، هر کدام از این شخصیت‌ها، بیانگر یک نسل هستند و نثر کتاب، تلاش می‌کند اعتراض خود را در لایه‌های مختلف نسبت به مسائل زنان در جامعه نشان دهد.

با انتشار این رمان، بسیاری از بانوان از آن استقبال کردند و در مدت کوتاهی به چاپ‌های متعدد رسید. انتشار این رمان، بازخوردهای متعددی در فضای ادبیات ایران داشت. تمجید و تحسین‌های زیادی به‌خصوص از سوی بانوان برای این اثر منتشر شد و از سوی دیگر، گروهی از منتقدان، این کتاب را در زمره آثاری دانستند که درباره وضع موجود «سیاه‌نمایی» کرده و هیچ امیدی در آن دیده نمی‌شود. به طور کلی، این رمان نسیم مرعشی، مواجهه زن ایرانی با مدرنیته و چالش‌های آن را به تصویر می‌کشد.

۶- بوف کور؛ نوشته صادق هدایت | جنجالی ترین کتاب

«بوف کور»، تقریبا مشهورترین رمان صادق هدایت است و جزو معدود آثار نویسندگان ایرانی است که به بیش از ۳۲ زبان زنده جهان ترجمه شده است. در میان مخاطبان ایرانی، این کتاب مخاطبان متنوعی دارد. گروهی به تمجید صفر و صدی و تحسین مطلق این کتاب پرداخته و آن را شاهکار ماندگار ادبیات ایران برشمرده‌اند و گروهی دیگر، به‌شدت به مخالفت با مضامین این کتاب پرداخته و آن را سیاه‌نمایی مطلق از وضعیت فرهنگ ایرانی توصیف کرده‌اند.

با این حال، نمی‌توان این اثر مهم را نادیده گرفت. کتابی که مملو از موضوعات عمیق روان‌شناسانه و فلسفی است و به نوعی، اعتراض صریح و محکم صادق هدایت به سنت و پیشینیان خود است. این رمان که در دسته رمان‌های سوررئال (فراواقعی) قرار گرفته، به شیوه تک‌گویی راوی روایت می‌شود و اوهام، خیالات، افکار و دنیای ذهنی شخصیت اصلی داستان را روایت می‌کند. صادق هدایت، این رمان را برای اولین بار در هندوستان و شهر بمبئی با تعداد محدود به چاپ رساند و بعدها، در پاورقی روزنامه ایران به چاپ رسید.

داستان بوف کور، داستان مرد جوان روشنفکری است که در خیالات و توهمات و افکار خویش غرق شده و بخاطر مصرف مواد مخدر، دچار حالت‌های عجیب و غریبی می‌شود. روایت‌های داستان، آنقدر میان واقعیت و اوهام در رفت و آمد است که گاه، خواننده مرز میان واقعیت و اوهام را گم می‌کند و توان تشخیص خود را از دست می‌دهد و همینجاست که هدایت به هدف اصلی خویش، یعنی به‌تصویر کشیدن «جنون» برای مخاطب می‌رسد.

صادق هدایت با نگارش و انتشار بوف کور، تحول بزرگی در ادبیات معاصر ایران ایجاد کرد. بسیاری از صاحب‌نظران، هدایت را بخاطر نگارش کتاب بوف کور، هم‌رده نویسندگان رازآلود بزرگی چون «ادگار آلن پو» قرار داده‌اند. او یکی از پیشگامان ادبیات نوین ایران است و در این کتاب، با روایت اوهام و خیالات جوانی روشنفکر، اعتراض خود به سنت و برخی افکار و عقاید سنتی ایرانیان را به تصویر می‌کشد.

اگر می‌خواهید در این رابطه، بیشتر بدانید، گفتگوی محمدقائم خانی، نویسنده و منتقد ادبی درباره شکل‌گیری «اعتراض در رمان فارسی» در برنامه «میز داستان» را به شما پیشنهاد می‌کنیم: