حج! این روزها در کنار همه شلوغیهای مردم دنیا در کشورها و مناطق مختلف کره زمین، گروهی از زنان و مردان هستند که فارغ از کار و خانواده و همه اتفاقات دیگر، برای انجام یکی از مهمترین اعمال واجب الهی و پالایش و تولدی دوباره، در سرزمین مقدس مکه دور هم جمع شدهاند تا حج تمتع خود را به جا بیاورند. حج مجموعهای از اعمال و مناسک است که هرکدام فلسفه خاص خود را دارند و با ترتیب و آداب مخصوصی نیز باید انجام شوند تا انسانها بسیاری از حقایق فراموش شده را دوباره به یاد بیاورند.
در این یادداشت که در سلسله یادداشتهای مناسبتی مجله اینترنتی کتاب تیوی نگاشته شده، سعی شده تا با معرفی بهترین کتابها در مورد حج، جاماندگان این ضیافت الهی را با حال و هوای حجاج بیتالله الحرام شریک کنیم.
آنچه در این یادداشت میخوانید:
خسی در میقات؛ سفر حج همراه با جلال آلاحمد
خسی در میقات یکی از بهترین کتابها و سفرنامههای معاصر حج است که جلال آل احمد در سال ۱۳۴۳ و در سن ۴۱ سالگی طی سفر حج نوشته است. جلال در این کتاب، نه فقط از جنبه زیارتی بلکه از زوایای مختلف به سفر حج نگاه کرده و مسائل فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاحتی و… را مورد توجه و تحلیل قرار داده است. سفرنامه از فرودگاه جده، محل آشنایی اولیه مسافران با یکدیگر آغاز میشود. مسافرانی که از دهاتیها و پیرزنها تا نخبههایی مثل جلال، همه به یک رنگ در آمدهاند. دردسرها و سختیها و کمبود امکانات در سفر، برای همه یکسان است.
جلال در این نوشته، در واقع گزارش لحظه به لحظهای از این سفر داده و در حین نوشتن این سفرنامه گاهی نیز به ناهنجاریهای مدرنیسم که حتی دامن معنویات را آلوده کرده پرداخته است. جلال حتی از مردمی که بیهیچ نگرشی و عوامانه به این سفر میآیند و خود را حتی در این سفر هم به زرق و برق دنیا و مادیات مشغول میکنند، گله میکند و بر نادانی و عبادتهای کورکورانهشان خرده میگیرد.
فلسفه و اسرار حج؛ شناخت روح حج
استاد محمد تقی حکیم در این کتاب به طور کلی به مورد فریضه حج و راههای آمادهسازی آن عمل برای پذیرش خداوند متعال پرداختهاند و در این رابطه ضمن پنج بخش مسائلی را تذکر میدهد تا با به کار بردن آن مسائل، به ظاهر آراسته مناسک حج و اعمال جانبی آن، واقعیتی غیرقابل انکار ببخشد.
این کتاب در بخش اول، اعمال و مناسک حج و عمره را با عباراتی ساده و روان توضیح میدهد. در بخش دوم تا جایی که فکر و اندیشه یاری میدهد، اسراری از اعمال و مناسک حج روشن میسازد. در بخش سوم، وظایفی را که انسان در قبال دیگران دارد بیان میکند تا با رعایت آنها حج او کاملتر شود. در بخش چهارم، وظایفی را که حاجی به منظور بهرهبرداری از اوقات خویش در مکه و مدینه انجام میدهد برمیشمرد و در بخش پنجم وظیفه حفظ و نگهداری از آلودگی به گناه را پس از فراغت از حج برای حاجی با جملاتی زیبا بیان میکند.
این کتاب توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی در ۱۰۸ چاپ و منتشر شده است.
تحلیلی از مناسک حج؛ گام به گام با اعمال حج
دکتر شریعتی این کتاب را پس از سفر حج خودش نوشته است و در آن دلیل پیدایش و فلسفه تمام اعمال و مناسک حج را به ترتیب انجام این اعمال در زمان حج تمتع و با قلمی شیوا و همراه با حسی فوق العاده تحلیل و تبیین کرده است.
این کتاب در سه بخش اصلی تدوین شده است: بخش نخست حج عمره که شریعتی از آن به عنوان سفر به کعبه یاد میکند، بخش دوم حج بزرگتر که شریعتی آن را سفر از کعبه نام مینهد و معتقد است حج بزرگتر با ترک کعبه آغاز میشود و فصل سوم بزرگتر از حج است که همانا آن را شهادت میداند و این بخش اشاره مستقیمی به ناتمام ماندن سفر حج امام حسین (ع) و حرکت امام به سمت کربلا است.
این کتاب در انتشارات سپیده باوران منتشر شده است.
مجموعه سه جلدی سفرنامههای زنان قاجاری؛ حج در زمان قاجار
این مجموعه، که در نشر اطراف منتشر شده است، سفرنامه سه بانوی قجری است که به حج رفته و اتفاقات مختلف سفر خود را نوشته و به یادگار باقی گذاشتهاند. شاید تصور عمومی ما از زنان دوره قاجار، افرادی هستند که در کنج خانه صرفا مشغول کارهای خانه و بچهداری اند. همچنین سواد و جایگاه اجتماعی خاصی برای آنان متصور نیستیم. اما در این بین البته از قشر خاص نزدیک به دربار، زنانی بودند که هم سواد داشتند هم از استقلال خاصی برخوردار بودند. زنانی که با ادبیات نیز سر و کار داشته و همراه با چند همراه از شهر و دیارشان به سفر حج تمتع و زیارت عتبات رفتهاند. نکته مهمتر از سفر رفتنشان، سفرنامه نویسیشان است!
اینکه زنانی حدود ۱۲۰ سال قبل حین سفر، آن هم چنین سفر سخت و طاقتفرسایی با امکانات اندک و سختیهای زیاد، دست به نوشتن سفرنامه زدهاند، حقیقتا کاری خاص و ارزشمند است. در این کتابها، علاوه بر ذکر زمانها و توصیف مکانها و راه و اتفاقات مختلف، وصف افراد و روابط اجتماعی بین مردم از ویژگیهای جالب توجه این سفرنامهها است.
این سه بانوی قاجاری، هرکدام از راهی متفاوت به حج رفتند و پس از انجام اعمال حج واجب و زیارت مدینه منوره، به عتبات عالیات در عراق نیز رفته و سپس به ایران بازگشتهاند. ابتدای هر کتاب نقشه کلی مسیر رفت و برگشتشان نیز کشیده شده است.
کتاب اول با عنوان “چادر کردیم رفتیم تماشا”، در مورد عالیه خانم شیرازی است که از اصل و نسبش اطلاع خاصی از دست نیست اما مشخصا با بزرگان دربار ناصرالدین شاه ارتباط دارد. او و همراهانش در سال ۱۲۷۱ هجری به حج میرود. نیمه اول کتاب شرح سفر او و نیمه دوم آن، شرح رفت و آمدهای عالیه خانم در تهران به خانه بزرگان و حتی دربار و اندرونی ناصرالدین شاه است. عالیه خانم شوخ طبعی خاص خودش را دارد که در بخشهایی از سفرنامهاش بروز پیدا کرده است.
کتاب دوم “سه روز به آخر” روز نوشتهای شاهزاده خانم قجری نوه فتحعلیشاه و همسر حاکم طبس است. او با چند همراه در خرداد ۱۲۶۵ هجری شمسی به حج رفته است. شاهزاده خانم تسلط بالایی بر شعر داشته و در لابهلای روزنگارش و به فراخور اتفاقات از ابیات گوناگون استفاده کرده است.
کتاب سوم که “خانم فردا کوچ است” نام دارد، سفرنامه یکی از همسران ناصرالدین شاه است که چهار سال پس از کشته شدن شاه در مهر ۱۲۷۸ هجری شمسی راهی این سفر شده است.
اینکه هرسه زن نسبت به عموم زنان جامعه تمکن مالی و جایگاه اجتماعی بالاتری داشتهاند، باعث شده تا در سفرنامههایشان کمتر از پایینترین اقشار جامعه مطلبی ببینیم اما به طور کل مطالعه این آثار باعث میشود تا دیدمان نسبت به وضع زندگی در دوران قاجار تا حدی اصلاح و کامل شود.
نظرات کاربران